قوله تعالى: قدْ نعْلم إنه لیحْزنک الذی یقولون الآیة این آیت از روى اشارت مصطفى را صلى الله علیه و سلم تشریفى و اکرامى است از درگاه ربوبیت، که از آن بزرگوارتر نیست، و از دور آدم تا منتهى عالم بیرون از وى کس را این منزلت ندادند، و این مرتبت ننهادند، که رب العزة میگوید تسکین دل وى را که: یا محمد! ما مىدانیم که ازین بیحرمتان چه رنج بدل تو میرسد، و تو چون اندوهگنى از گفتار بیهوده ایشان! یا محمد! مپندار که من نمىبینم آنچه بر تو میرود، یا نمىشمارم آن نفسهاى درد آمیغ که از تو مىبرآید، یا آن شربتهاى زهرآمیغ که هر ساعت بر طلب رضاء ما نوش میکنى.
یا محمد! آن نه با تو میکنند، که آن با ما میکنند، و از بهر حدیث ما میکنند. پیش از آنکه این رقم بر تو کشیدیم. و این علم نبوت بدست تو دادیم، بنگر که با تو چون بودند! آشنا و بیگانه، خویش و پیوند همه او را دوست بودند، و محمد الامین میخواندند. امانتها بنزدیک وى مىنهادند. در محافل و مجامع او را در صدر مینشاندند. چون پیک آسمان بنزدیک وى آمد، و جلال و عزت دین اسلام در گفت و کرد وى نهادند، آن کار و آن حال بگشت. دوستان همه دشمن گشتند. یکى میگفت: ساحر است و کاهن. یکى میگفت: کاذبست و شاعر. یکى میگفت: مجنون است و سرگشته:
اشاعوا لنا فى الحى اشنع قصة
و کانوا لنا سلما فصاروا لنا حربا.
این همه میگفتند، و سید (ص) بر استقامت خویش چنان متمکن بود که آن قبول و این نفور و آن سلامت و این ملامت بنزدیک وى هر دو یک رنگ داشت، که هر دو از یک منهل مىدید. آن کافران و مهجوران ازل پیش از مبعث سید (ص) هر کسى در نهاد خویش شورى داشت، و تصرفى میکرد، یکى میگفت: پیغامبر که بیرون خواهد آمد حکیم بن هشام خواهد بود. دیگرى میگفت: عبد الله بن ابى است. سدیگرى میگفت: بو مسعود ثقفى است. رب العالمین گفت: أ همْ یقْسمون رحْمت ربک نحْن قسمْنا. این قسمت رحمت و بخشیدن درجه نبوت نه کار ایشان است، که این خاصیت ربوبیت ما است و کار الهیت ما است. پس چون رب العالمین تاج رسالت بر فرق نبوت محمد عربى نهاد، و درگاه عزت وى حوالت گاه رد و قبول خلق آمد، ایشان همه نومید شدند، زبان طعن دراز کردند. یکى گفت: یتیم است و درمانده. رب العزة گفت: بمومنان رحیم است و بخشاینده. یکى گفت: اجیر است و فقیر. رب العزة گفت: نذیر است و بشیر. یکى گفت: ضالست و غبى. رب العزة گفت: رسول است و نبى:
هذا و ان اصبح فى اطمار
و کان فى فقر من الیسار
آثر عندى من اخى و جارى.
دوست پسند باید نه شهر پسند. فرمان آمد که: یا محمد! قدْ نعْلم ما مىدانیم که دشمنان ترا شاعر و دیوانه میخوانند. تو شاعر و دیوانه نهاى. تو زین عالمى.
تو سید ولد آدمى. تو رسول کونین و صاحب قاب قوسینى. تو دیوانه نهاى. تو اسلام را صفایى. تو شریعت را بقایى. تو رسول خدایى. این عز ترا بس که ما آن تو، تو آن مایى:
من آن توام تو آن من باش ز دل
بستاخى کن چرا نشینى تو خجل
یا محمد! اگر دشمن ترا ناسزا گوید، ترا چه زیان! من میگویم: و سراجا منیرا، بشیرا و نذیرا، لیکون للْعالمین نذیرا، إنا فتحْنا لک فتْحا مبینا، و ینْصرک الله نصْرا عزیزا، إن فضْله کان علیْک کبیرا.
إنما یسْتجیب الذین یسْمعون. ابن عطا گفت: ان اهل السماع هم الاحیاء، و هم اهل الخطاب و الجواب، و ان الآخرین هم الاموات، لقوله تعالى: و الْموْتى یبْعثهم الله.
گفت: اهل سماع زندگاناند، و اهل خطاب و جواب ایشاناند، و باقى مردگاناند. و زندگان بحقیقت سه کساند، هر چه نه این سهاند در شمار مردگاناند خائف، که زندگى ببیم کند، هموار از بطش و مکر حق مىترسد. دوم راجى که زندگى بامید کند، پیوسته دل در فضل و لطف خداى تعالى بسته. سوم محب است، که زندگى بمهر کند، ما دام دلش با حق مىگراید، و از خلق مىگریزد. و این سه حالت را علم شرط است. خوف بىعلم خوف خارجیان است.
رجاء بىعلم رجاء مرجیان است. محبت بىعلم محبت اباحتیان است، و جمله این کار بنا بر توفیق و خذلان است، و توفیق و خذلان نتیجه حکم ازل و نبشته لوح. رب العالمین گفت: ما فرطْنا فی الْکتاب منْ شیْء. در لوح همه چیز نبشتیم و همه کار پرداختیم.
هر کس را آنچه سزا بود دادیم، و فذلک هر چیز پدید کردیم. رسول گفت صلى الله علیه و سلم: «ما منکم من احد الا و قد کتب مقعده من النار و مقعده من الجنة». قالوا: یا رسول الله! ا فلا نتکل على کتابنا؟ و ندع العمل؟ قال: «اعملوا فکل میسر لما خلق له، اما من کان من اهل السعادة فسییسر لعمل السعادة، و اما من کان من اهل الشقاوة، فسییسر لعمل الشقاوة». ثم قرأ: فأما منْ أعْطى و اتقى الایة.